کد مطلب:210155 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:444
بقیع و بقعه های آن
پس از رحلت پیامبر (صلی الله علیه وآله) تا به امروز، این قبرستان، همچنان آباد و برقرار بوده و بسیاری از صحابه و تابعین و علما را در طول تاریخ در آغوش خود جای داده است. مالك بن انس گوید: حدود ده هزار نفر از صحابه در بقیع دفن شده اند. [1] .
از كیفیت برخی از قبور چنین بر می آید كه مكان های خاصی از بقیع، اختصاص به افراد خاصی داشته و یا به هر حال، وضعیت چنان بوده كه امكان دفن افراد وابسته به یك خانواده وجود داشته و آنان می توانسته اند در كنار هم دفن شوند. برای مثال، كنار هم قرار
[ صفحه 330]
داشتن قبور چهار امام، با این كه در فواصل مختلف زمانی رحلت كرده اند، شاهدی برای این امر است. همچنین دفن شدن چندین تن از همسران پیامبر یا دختران آن حضرت و... در كنار یكدیگر، همین مسأله را تأیید می كند.
باقی ماندن محل این قبور، نشان از آن دارد كه قبرهای مذكور از همان آغاز مورد توجه و زیارت مردم بوده است. این امر اختصاص به شیعه نداشته و اهل سنت نیز نسبت به قبور همسران پیامبر و یا عثمان و نیز برخی از علمای خود; مانند مالك بن انس و استاد و شیخ او نافع، قاری قرآن كه در كنار هم مدفون هستند، احترام گذاشته و به زیارت آنها می رفته اند. این مسأله سبب شد تا به مرور، برای حفظ این قبور، بناها و بقعه هایی كه در آغاز كوچك بوده، روی آنها ساخته شود.
عباسیان، برای حفظ قبر عباس، بنایی روی آن ساختند. از آن جا كه قبر عباس در كنار قبر چهار امام و قبر منسوب به حضرت زهرا (علیها السلام) یا فاطمه بنت اسد بود، بقعه یاد شده، بر روی همه آنها یكجا بنا شد. پیش یا پس از آن، بقعه هایی نیز برای همسران پیامبر، عمه ها و نیز امام مالك و غیره ساخته بودند و از قرن ششم به بعد، كسانی از بزرگان نیز كه علاقمند به برخی از مدفونین در این مكان بودند، بقعه هایی برای آنان ساختند.
به نوشته مطری (741) افزون بر قبه ای كه روی مزار عباس و چهار امام بود، در كنار آن، قبه ای روی قبر عقیل و عبدالله بن جعفر نیز وجود داشت. پس از آن قبه ای بر مرقد ابراهیم فرزند پیامبر (صلی الله علیه وآله) بود كه در سمت قبله آن، ضریح مشبك قرار داشت و در كنار وی عثمان بن مظعون دفن شده بود. [2] .
این سخن پیامبر در وقت دفن ابراهیم كه به سلف صالح ما عثمان بن مظعون ملحق شد، همان طور كه مطری نقل كرده، ثابت می كند كه قبر عثمان بن مظعون باید در كنار قبر ابراهیم باشد.
وی می افزاید: پیش از آنكه عبدالرحمان بن عوف درگذرد، عایشه از او خواست كه در خانه اش كنار شیخین دفن شود، اما او گفت كه با ابن مظعون عهدی دارد و
[ صفحه 331]
می خواهد كنار او دفن شود. به نوشته مطری، این زمان، در داخل قبه عقیل، یك حظیره سنگی بود كه قبور زنان پیامبر در آن قرار داشت و بدین ترتیب روشن می شود كه بعدها قبه ای مستقل برای همسران پیامبر (صلی الله علیه وآله) ساخته شده است.
نایب الصدر كه در محرم سال 1306 ق. از بقیع دیدن كرده، از واقع شدن بقیع در خارج دیوار اصلی شهر مدینه یاد كرده و نوشته است: دور بقیع حصاری بود كه دو در داشت; یكی از این دو در، در برابر بقعه ائمه (علیهم السلام) بود و دیگری در برابر درِ اصلی ورود به شهر مدینه. در آنجا سنگ نبشته ای وجود داشت كه اشعار تركی بر آن حك شده بود و نشان می داد كه تاریخ بنای حصار بقیع، سال 1223 ق. بوده و به دست سلطان محمود عثمانی نوشته شده است. [3] .
به نوشته برخی از منابع، در سال 1234 ق. محمدعلی پاشا، حاكم مصر، بقعه ائمه بقیع را به دستور سلطان عثمانی بازسازی كرد. [4] .
سید جعفر مدنی برزنجی (م 1317 ق.) كه خاندانش از سوی دولت عثمانی، متولیان رسمی بقیع بودند، نوشته است: بقعه ای كه عباس و ائمه چهارگانه در آن قرار داشتند، قبه ای بزرگ و عالی بوده است. این بقعه، به مانند دیگر قبه های منهدم شده، بعدها در دوره سلطان محمودخان عثمانی ساخته شد كه به گفته مدنی، بوابی آن با فرامین سلطانی، از سوی عثمانی ها، در خاندان آنها بوده است. [5] این دربانان، به رغم آن كه از سادات بودند، نسبت به شیعیان، به ویژه شیعیان عجم سخت گیری زیادی داشتند و برای هر زائر شیعه كه وارد حرم ائمه می شد، مبلغی می گرفتند. [6] .
در نزدیكی قبه عباس و ائمه، بقعه كوچكی روی قبر ابن ابی الهیجاء بوده است. این شخص كه از امرای دولت فاطمی بود، كارهای عمرانی زیادی در آثار متبركه حرمین به
[ صفحه 332]
انجام رسانید. در همان نزدیكی، مقبره ای هم برای امیرچوپان ـ از سلسله چوپانیان عراق عجم ـ بوده است. [7] .
به طور معمول قبوری كه دو سنگ ـ یعنی یكی در بالا و دیگری در پایین ـ دارد، صاحب آن زن و قبوری كه تنها یك سنگ دارد، نشان از مرد بودن صاحب آن می باشد.
طی دو دهه گذشته، دو بار دیوار بقیع تخریب و بازسازی شده است. بازسازی جدید كه در روزگار فهد صورت گرفت، بقیع را به مقدار زیادی از حالت ویرانه ای كه پیش از آن داشت، درآورد. در این طرح كه هماهنگی وضعیت بقیع با مجموعه طرح حرم نبوی مورد توجه بود، ابتدا دیواره های بقیع به شكل زیبایی ساخته شد; سپس در داخل بقیع طی سال های 1418 ـ 1419 مسیرهای رفت و آمد سنگفرش گردید و مانع از برخاستن خاك به دلیل شلوغی جمعیت شد. این در حالی است كه امید می رود قبور ائمه بقیع، دست كم سنگفرش شده و از این وضعیت بدر آید.
گفتنی است روزگاری نیز كه این بقعه ها وجود داشت، به دلیل تسلط دولت عثمانی، آنچنان كه باید و شاید اجازه آبادانی بقعه ائمه داده نمی شد. شاید هم در آن روزگار، سلاطین شیعه ایران به این امر توجهی نداشتند. یك زائر زن كه اواخر دوره صفوی به زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه وآله)، فاطمه زهرا (علیها السلام) و سپس بقیع رفته، در وصف قبور امامان چنین سروده است:
چو گردیدم بدان دولت میسر
شدی چشمم از آن مرقد منور
پس آنگه رو سوی زهرا نمودم
به درگاهش جبین خویش سودم
ز خاك مرقد آن مهر تابان
كشیدم بر دو دیده توتیا سان
مشرف چون شدم زان خلد رضوان
روان گشتم به پابوس امامان
چو بر آن آستان عرش بنیان
كه می شد تازه از وی دین و ایمان
رسیدم دیده را روشن نمودم
جبین خویش را بر خاك سودم
[ صفحه 333]
ندیدم اندر آن ارض مطهر
بجز نور فروزان زیب دیگر
میان یك ضریحی چهار مولای
گرفته هر یكی در گوشه ای جای
زمینی كو بُدی بالاتر از عرش
به كهنه بوریایی گشته بد فرش
مكانی را كه بد توأم به جنت
ندادندش از قندیل زینت
نسیما سوی اصفاهان گذر كن
در آن سلطان ایران را خبر كن
بگو كی شاه عادل در كجایی
از این جنت سرا غافل چرایی
بیا بنگر بر اولاد پیمبر
بدان رخشنده كوكبهای انور
كه مسكن كرده اند در یك سرایی
ضریح از چوب و فرش از بوریایی
روان كن ای غلام آل حیدر
فروش [8] لایق آن چار سرور
ز بهر زینت آن خلد رضوان
قنادیل طلا چون مهر رخشان
كه از كوری چشمِ آن رقیبان
ز زیور گردد او چون خلد رضوان
چو گردیدم شرفیاب زیارت
نمودم خانه دین را عمارت
وداع از تربت آن شهریاران
نمودم سینه سوزان دیده گریان [9] .
اكنون قبور موجود در بقیع به صورت فضای باز و ساده و بدون بقعه درآمده و قبرها جز نشانی ساده، به صورت سنگی كه بالای سر آنها گذاشته شده، چیزی ندارد. با این حال، تعلق خاطر مسلمانان به مدفون شدگان بقیع سبب گردید كه همچنان قبر عده ای از بزرگانِ مدفون، مشخص باقی بماند; گرچه به مرور زمان، قبور صدها بلكه هزاران تن از صحابه و تابعین به دست فراموشی سپرده شد و قبر آنان نامشخص ماند.
سفرنامه ها و كتاب های تاریخی كه در قرون مختلف به نگارش درآمده است، حكایت از اعتنای كامل زائرانِ حرم نبوی به این قبرستان می كند. مسلمانان از هر فرقه و مسلك، پس از زیارت خیرالبشر به زیارت دفن شدگان در بقیع آمده و خاطره پرشكوه
[ صفحه 334]
عصر نخستین اسلامی و مظلومیت امامان را زنده نگاه داشته اند.
در اینجا به معرفی برخی از شخصیت های مدفون در بقیع می پردازیم:
از كیفیت برخی از قبور چنین بر می آید كه مكان های خاصی از بقیع، اختصاص به افراد خاصی داشته و یا به هر حال، وضعیت چنان بوده كه امكان دفن افراد وابسته به یك خانواده وجود داشته و آنان می توانسته اند در كنار هم دفن شوند. برای مثال، كنار هم قرار
[ صفحه 330]
داشتن قبور چهار امام، با این كه در فواصل مختلف زمانی رحلت كرده اند، شاهدی برای این امر است. همچنین دفن شدن چندین تن از همسران پیامبر یا دختران آن حضرت و... در كنار یكدیگر، همین مسأله را تأیید می كند.
باقی ماندن محل این قبور، نشان از آن دارد كه قبرهای مذكور از همان آغاز مورد توجه و زیارت مردم بوده است. این امر اختصاص به شیعه نداشته و اهل سنت نیز نسبت به قبور همسران پیامبر و یا عثمان و نیز برخی از علمای خود; مانند مالك بن انس و استاد و شیخ او نافع، قاری قرآن كه در كنار هم مدفون هستند، احترام گذاشته و به زیارت آنها می رفته اند. این مسأله سبب شد تا به مرور، برای حفظ این قبور، بناها و بقعه هایی كه در آغاز كوچك بوده، روی آنها ساخته شود.
عباسیان، برای حفظ قبر عباس، بنایی روی آن ساختند. از آن جا كه قبر عباس در كنار قبر چهار امام و قبر منسوب به حضرت زهرا (علیها السلام) یا فاطمه بنت اسد بود، بقعه یاد شده، بر روی همه آنها یكجا بنا شد. پیش یا پس از آن، بقعه هایی نیز برای همسران پیامبر، عمه ها و نیز امام مالك و غیره ساخته بودند و از قرن ششم به بعد، كسانی از بزرگان نیز كه علاقمند به برخی از مدفونین در این مكان بودند، بقعه هایی برای آنان ساختند.
به نوشته مطری (741) افزون بر قبه ای كه روی مزار عباس و چهار امام بود، در كنار آن، قبه ای روی قبر عقیل و عبدالله بن جعفر نیز وجود داشت. پس از آن قبه ای بر مرقد ابراهیم فرزند پیامبر (صلی الله علیه وآله) بود كه در سمت قبله آن، ضریح مشبك قرار داشت و در كنار وی عثمان بن مظعون دفن شده بود. [2] .
این سخن پیامبر در وقت دفن ابراهیم كه به سلف صالح ما عثمان بن مظعون ملحق شد، همان طور كه مطری نقل كرده، ثابت می كند كه قبر عثمان بن مظعون باید در كنار قبر ابراهیم باشد.
وی می افزاید: پیش از آنكه عبدالرحمان بن عوف درگذرد، عایشه از او خواست كه در خانه اش كنار شیخین دفن شود، اما او گفت كه با ابن مظعون عهدی دارد و
[ صفحه 331]
می خواهد كنار او دفن شود. به نوشته مطری، این زمان، در داخل قبه عقیل، یك حظیره سنگی بود كه قبور زنان پیامبر در آن قرار داشت و بدین ترتیب روشن می شود كه بعدها قبه ای مستقل برای همسران پیامبر (صلی الله علیه وآله) ساخته شده است.
نایب الصدر كه در محرم سال 1306 ق. از بقیع دیدن كرده، از واقع شدن بقیع در خارج دیوار اصلی شهر مدینه یاد كرده و نوشته است: دور بقیع حصاری بود كه دو در داشت; یكی از این دو در، در برابر بقعه ائمه (علیهم السلام) بود و دیگری در برابر درِ اصلی ورود به شهر مدینه. در آنجا سنگ نبشته ای وجود داشت كه اشعار تركی بر آن حك شده بود و نشان می داد كه تاریخ بنای حصار بقیع، سال 1223 ق. بوده و به دست سلطان محمود عثمانی نوشته شده است. [3] .
به نوشته برخی از منابع، در سال 1234 ق. محمدعلی پاشا، حاكم مصر، بقعه ائمه بقیع را به دستور سلطان عثمانی بازسازی كرد. [4] .
سید جعفر مدنی برزنجی (م 1317 ق.) كه خاندانش از سوی دولت عثمانی، متولیان رسمی بقیع بودند، نوشته است: بقعه ای كه عباس و ائمه چهارگانه در آن قرار داشتند، قبه ای بزرگ و عالی بوده است. این بقعه، به مانند دیگر قبه های منهدم شده، بعدها در دوره سلطان محمودخان عثمانی ساخته شد كه به گفته مدنی، بوابی آن با فرامین سلطانی، از سوی عثمانی ها، در خاندان آنها بوده است. [5] این دربانان، به رغم آن كه از سادات بودند، نسبت به شیعیان، به ویژه شیعیان عجم سخت گیری زیادی داشتند و برای هر زائر شیعه كه وارد حرم ائمه می شد، مبلغی می گرفتند. [6] .
در نزدیكی قبه عباس و ائمه، بقعه كوچكی روی قبر ابن ابی الهیجاء بوده است. این شخص كه از امرای دولت فاطمی بود، كارهای عمرانی زیادی در آثار متبركه حرمین به
[ صفحه 332]
انجام رسانید. در همان نزدیكی، مقبره ای هم برای امیرچوپان ـ از سلسله چوپانیان عراق عجم ـ بوده است. [7] .
به طور معمول قبوری كه دو سنگ ـ یعنی یكی در بالا و دیگری در پایین ـ دارد، صاحب آن زن و قبوری كه تنها یك سنگ دارد، نشان از مرد بودن صاحب آن می باشد.
طی دو دهه گذشته، دو بار دیوار بقیع تخریب و بازسازی شده است. بازسازی جدید كه در روزگار فهد صورت گرفت، بقیع را به مقدار زیادی از حالت ویرانه ای كه پیش از آن داشت، درآورد. در این طرح كه هماهنگی وضعیت بقیع با مجموعه طرح حرم نبوی مورد توجه بود، ابتدا دیواره های بقیع به شكل زیبایی ساخته شد; سپس در داخل بقیع طی سال های 1418 ـ 1419 مسیرهای رفت و آمد سنگفرش گردید و مانع از برخاستن خاك به دلیل شلوغی جمعیت شد. این در حالی است كه امید می رود قبور ائمه بقیع، دست كم سنگفرش شده و از این وضعیت بدر آید.
گفتنی است روزگاری نیز كه این بقعه ها وجود داشت، به دلیل تسلط دولت عثمانی، آنچنان كه باید و شاید اجازه آبادانی بقعه ائمه داده نمی شد. شاید هم در آن روزگار، سلاطین شیعه ایران به این امر توجهی نداشتند. یك زائر زن كه اواخر دوره صفوی به زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه وآله)، فاطمه زهرا (علیها السلام) و سپس بقیع رفته، در وصف قبور امامان چنین سروده است:
چو گردیدم بدان دولت میسر
شدی چشمم از آن مرقد منور
پس آنگه رو سوی زهرا نمودم
به درگاهش جبین خویش سودم
ز خاك مرقد آن مهر تابان
كشیدم بر دو دیده توتیا سان
مشرف چون شدم زان خلد رضوان
روان گشتم به پابوس امامان
چو بر آن آستان عرش بنیان
كه می شد تازه از وی دین و ایمان
رسیدم دیده را روشن نمودم
جبین خویش را بر خاك سودم
[ صفحه 333]
ندیدم اندر آن ارض مطهر
بجز نور فروزان زیب دیگر
میان یك ضریحی چهار مولای
گرفته هر یكی در گوشه ای جای
زمینی كو بُدی بالاتر از عرش
به كهنه بوریایی گشته بد فرش
مكانی را كه بد توأم به جنت
ندادندش از قندیل زینت
نسیما سوی اصفاهان گذر كن
در آن سلطان ایران را خبر كن
بگو كی شاه عادل در كجایی
از این جنت سرا غافل چرایی
بیا بنگر بر اولاد پیمبر
بدان رخشنده كوكبهای انور
كه مسكن كرده اند در یك سرایی
ضریح از چوب و فرش از بوریایی
روان كن ای غلام آل حیدر
فروش [8] لایق آن چار سرور
ز بهر زینت آن خلد رضوان
قنادیل طلا چون مهر رخشان
كه از كوری چشمِ آن رقیبان
ز زیور گردد او چون خلد رضوان
چو گردیدم شرفیاب زیارت
نمودم خانه دین را عمارت
وداع از تربت آن شهریاران
نمودم سینه سوزان دیده گریان [9] .
اكنون قبور موجود در بقیع به صورت فضای باز و ساده و بدون بقعه درآمده و قبرها جز نشانی ساده، به صورت سنگی كه بالای سر آنها گذاشته شده، چیزی ندارد. با این حال، تعلق خاطر مسلمانان به مدفون شدگان بقیع سبب گردید كه همچنان قبر عده ای از بزرگانِ مدفون، مشخص باقی بماند; گرچه به مرور زمان، قبور صدها بلكه هزاران تن از صحابه و تابعین به دست فراموشی سپرده شد و قبر آنان نامشخص ماند.
سفرنامه ها و كتاب های تاریخی كه در قرون مختلف به نگارش درآمده است، حكایت از اعتنای كامل زائرانِ حرم نبوی به این قبرستان می كند. مسلمانان از هر فرقه و مسلك، پس از زیارت خیرالبشر به زیارت دفن شدگان در بقیع آمده و خاطره پرشكوه
[ صفحه 334]
عصر نخستین اسلامی و مظلومیت امامان را زنده نگاه داشته اند.
در اینجا به معرفی برخی از شخصیت های مدفون در بقیع می پردازیم:
[1] نزهة الناظرين، ص 275.
[2] التعريف، ص 43.
[3] سفرنامه نايب الصدر شيرازي، ص 227.
[4] به سوي ام القري، ص 316.
[5] نزهة الناظرين، ص 276.
[6] فصلنامه ميقات حج، ش 19، ص 181.
[7] نزهة الناظرين، ص 281.
[8] فرش هاي.
[9] سفرنامه منظوم حج، بانوي اصفهاني، ص 71 ـ 72.